Pišu: Božidar Proročić i Seyran Mirzazada
Postoje oni političari i svjetski lideri koji ostave trajan i neizbrisiv pečat u istoriji svoga naroda, države ali i svijeta. Jedan od takvih veličanstvenih lidera koji je svojim životom, borbom i žrtvom pokazao svijetu žto znači ljubav prema domovini je i Hejdar Alijev. Za vrijeme svoga života uzdigao je Azerbejdžan u suverenističkom, identitetskom, kulturolološkom i ekonomskom smislu na najveći mogući nivo. Na mapi koju zovemo svijet između Evrope i Azije postao je uzor mnogim državnicima, intelektualcima, političarima ali i liderima drugih država koje su željelje da slijde primjer Azerbejdžan. Gospodin i džentlmen, patriota i borac, ekonomista i vizionar bio je prometej koji je od ranog djetinjstva sve radio kako bi napredovao, školovao se i istrajavao na svom putu napredka koji nikada nije bio lak i pred kojim su se nalazili brojni izazovi.
Hejdar Alijev rođen je u Nahičevanu 10. maja 1923. godine u kući koja se nalazila u Puškinovoj ulici, poznatoj kao Puškinski potok. Rođen je u porodici željezničkog radnika kao četvrto od osmoro djece. U njegovoj je porodici bilo još četvoro braće: Hasan (1907 – 1993), Husein (1911 – 1991), Akil (1926 – 2006) i Celal (1928-2016), te tri sestre: Sura, Shafika i Refika.
Po završetku Pedagoške gimnazije 1939. godine, Alijev je studirao arhitekturu na Azerbejdžanskom industrijskom institutu. Međutim, početak Drugog svjetskog rata prekinuo je njegovo obrazovanje. Od ljeta 1943. godine Alijev je radio kao šef odjeljenja u Nacionalnom komesarijatu unutrašnjih poslova Nahičevanske ASSR i u Nacionalnom savjetu Nahičevanskih ASSR. U ljeto 1944. godine prebačen je u službu Državne bezbjednosti. Pridružio se Komunističkoj partiji SSSR- a 1945. godine, a iste godine je završio obuku u operativnoj školi MSP SSSR-a. Nakon toga se vratio u Nahičevan gdje je radio u vojno-obavještajnoj službi. Na 30-godišnjicu sovjetske vojske i mornarice 1948. godine, Allijev je nagrađen jubilarnom medaljom i tada je unaprijeđen u čin komandanta. Od te godine je vodio 5. odeljenje MUP-a Azerbejdžana. Između 1949. i 1950. godine pohađao je Školu za obuku Odsjeka za operacije URBM-a MSS-a za prekvalifikaciju u Lenjingradu, koju je završio sa velikim uspjehom. Nakon toga se vratio u Baku i ubrzo dobio čin kapetana. Od 1953. godine radio je u istočnom odjeljenju KGB-a.Zamjenikom šefa KGB-a u Bakuu imenovan je 1956. godine. Pohađao je na katedri fakulteta istorije Državnog univerziteta u Azerbejdžanu, gdje je diplomirao. Od 1960. godine bio je šef Odjeljenja za kontraobavještajne poslove vijeća ministara Azerbejdžanske SSR. Alijev Odlukom prezbiterija Azerbejdžanske SSR-a imenovan na mjesto šefa azerbejdžanskog KGB-a 21. juna 1967. On je bio prvi Azerbejdžanac koji je to postao nakon Mir Dzafara Bagirova. On je ostao na toj dužnosti do 14. jula 1969. godine. Kao šef azerbejdžanskog KGB-a, mnogo je doprinio nacionalizaciji i obuci stručnjaka za obavještajne poslove. Alijev je unaprijeđen u čin general-majora.
INSTITUCIONALNA BORBA ZA AZERBEJDŽAN
U julu 1969. godine Alijev je izabran za predsjednika CK AZKP. Ubrzo nakon što je preuzeo rukovodstvo stranke, počeo je da čisti kadrove u stranci, državi, kompanijama, smijenio je nekoliko republičkih ministara. U prve dvije godine na čelu Republike, otpuštio je desetak ministara, sekretara stranaka u regionalnim ograncima. U prvih pet godina vladavine zamijenio je: dvije trećine Vijeća ministara, osam od deset članova stranačkog biroa, tri od četiri sekretara Centralnog komiteta, trinaest od četrnaest šefova divizije CK, trideset sedam od četrdeset pet sekretara pokrajinskih stranaka. Popunjavajući pozicije svojim ljudima, Alijev je već tada polako, ali vrlo mudro, počeo da priprema mnoge kadrove za kasniju nezavisnost Azerbejdžana. Nakon preuzimanja vođstva, životni standard u Azerbejdžanu je porastao, iako je bio ispod sovjetskog prosjeka. U Azerbejdžanu je 1970. godine dohodak po glavi stanovnika iznosio samo 63% prosječnog sovjetskog dohotka po glavi stanovnika, da bi dostigao 80% do 1980. godine. Azerbejdžanski SSR pod vodstvom Alijevog zabilježio je rast industrijske i poljoprivredne proizvodnje i temeljno očistio korupciju i ojačao stranačke ideološke stavove, ali diskretno i nacionalne stavove. U januaru 1981. godine, na 30. Kongresu AKC-a, predložio je temeljitu rekonstrukciju visokog obrazovanja kroz snažniju partijsku ulogu među nastavnicima i školama, umjetnosti i društvenim naukama.
NACIONALNI PONOS I OTKLON OD POLITIKE MOSKVE I SSSR-a
Alijev je vodio politiku balansiranja između ukorjenjivanja i održavanja dobrih odnosa sa centralnom vladom. On je promovisao Azerbejdžan za gotovo sve dominantne položaje. Simbolično, on je vratio ostatke pisca Huseina Džavida koji je umro u izbjeglištvu u Sibiru 1941. godine u vrijeme Staljinovog čišćenja, i na taj način probudio u srcima Azerbejdžanaca nacionalni ponos. Istovremeno, on je održavao dobre odnose sa generalnim sekretarom Leonidom Brežnjevom i izbjegavao sukobe sa Moskvom. Životni put Hejdara Alijeva ispunjen je mnogobrojnim preprekama i vječitom težnjom i borbom za Azerbejdžan. Ubrzo, zbog svojih jakih stavova za slobodu Azerbejdžana, pada u nemilost političkog rukovodstva SSSR-a. Pošto je pripadao konzervativnim anti-reformskim snagama u SSSR-u, Alijev je bio prisiljen da napusti službu, službeno iz zdravstvenih razloga, ali pozadina je bila sasvim drugačija, težnja za slobodnom Azerbejdžana otrgnutom od ruske dominacije. Zbog krvoprolića koje je Sovjetska vojska počinila nad nevinim stanovništvom glavnog grada Azerbejdžana Bakua 20. januara 1990. Godine, Alijev je nastojao da kazni organizatore i počinioce. U znak protesta komunističkog rukovodstva SSSR-a Alijev je napuštio Komunističku partiju u julu 1991. godine, i postao potpuno posvećen teškoj, ali pravednoj borbi za obnovu nezavisnosti Azerbejdžana.
Po povratku u Azerbejdžan u julu 1990. godine, Alijev je prvo živio u Bakuu, a zatim u Nahičevanu. Iste godine izabran je za zamjenika u Vrhovnom Sovjetskom Savezu Azerbejdžanske SSR. Između 1991. i 1993. godine bio je predsjednik Narodne skupštine Nahičevanske autonomne republike i zamjenik predsjednika Azerbejdžana. Na osnivačkoj skupštini Nove azerbejdžanske stranke održanoj 1992. godine u Nahičevanu izabran je za njenog predsjednika. Na prvim demokratskim izborima održanim u septembru 1991. godine, za predsjednika je izabran Ayaz Mutallibov, generalni sekretar Azerbejdžanske komunističke partije koji nije imao protiv-kandidata. Mjesec dana kasnije, 18. oktobra 1991. godine Azerbejdžan je postao nezavisan od Sovjetskog Saveza. Mutallibov u martu 1992. godine napuštio je položaj predsjednika, ali ga je Narodna skupština ponovno izabrala dva mjeseca nakon predsjedavanja. Novi izbori su održani u junu 1992. godine. Na izborima je pobijedio Abulfaz Elčibej, lider nacionalnog fronta. Alijev, koji je tada živio u Nahičevani, nije mogao da se kandiduje.
Elčibej nije bio u stanju da se nosi sa frakcijskim bitkama unutar azerbejdžanskog nacionalnog fronta ili da ovlada režimom; štaviše, on nije imao nikakvu vlast nad oružanim snagama. Zbog masovnog azerbejdžanskog poraza u Karabahu, Elčibej je uklonio jednog od ključnih komandanata u ratu, Surata Huseinova. Huseinove jedinice su stoga u junu 1993.godine dovele do otvorene pobune protiv Elčibeja i zauzele grad Gandža i krenule prema glavnom gradu Bakuu. Da bi se izbjegao državni udar Elčibej je pozvao Alijeva da posreduje u nastaloj krizi. Alijev je prihvatio poziv i stigao u Baku avionom. Alijev je radio brzo. Pregovarao je sa Huseinovom. Huseinov je ubrzo dobio mjesto premijera, ali ga nije dugo zadržao. Alijev je 15. juna 1993. godine izabran za predsjednika Narodne skupštine Azerbejdžana, čime je privremeno stekao predsjedničku vlast. Tri dana kasnije, Elčibej je otišao u svoj dom u selu Keleki kod Nahičevana. U međuvremenu je Alijev napravio referendum kojim je Elčibeju izglasato nepovjerenje. Alijev je izabran za predsjednika 3. oktobra 1993. godine sa 98,8% glasova.
USPON AZERBEJDŽANA I JAČANJE SPOLJNE POLITIKE
Kada je Alijev stigao u Baku, Azerbejdžan je proživljavao poraz u mnogim oblastima. Rat sa Jermenijom je izgubljen, gradovi prenatrpani izbjeglicama, ekonomija je propala u ekonomskoj zoni bivšeg Sovjetskog Saveza. Rusija i Iran su imali neprijateljski stav prema Azerbejdžanu, a Zapad nije bio zainteresovan. Alijev je uspio da pruži stabilnost državi. On je ukinuo neke od Elčibejovih odluka i tako uspio normalizovati odnose u okruženju. Najveći problem sa kojim se suočavao Alijev bio je Nagorno-Karabah i okolna područja. Alijev je pokušao da vrati nasilno otetu teritoriju. Da bi uklonio prijetnju, oslobodio je jedinice posvećene Nacionalnom frontu. Pred njim je bio zadatak stvaranja stvarnih oružanih snaga. U decembru 1993. godine Alijev je pokrenuo novu vojnu kampanju u Karabahu koja je trajala do proljeća 1994. godine. U maju 1994. godine, posredstvom Rusije, postignut je sporazum o okončanju jermensko-azerbejdžanskog rata.Alijev je pokušao popraviti odnose s Rusijom i Iranom te istovremeno izgraditi bolje odnose sa Zapadom. Vodio je spoljnu politiku balansiranja za koju je vjerovao da je neophodna radi preživljavanja Azerbajdžana u nezgodnom okruženju, te radi oživljavanja privrede. Uspješno je vodio spoljnu politiku s Iranom te se nije uzdizao pred Rusijom, što je bila taktika njegove realne politike. Alijev je održavao dobre odnose sa Turskom. Tursku je smatrao strateškim partnerom i vratima prema Zapadu za azerbajdžansku privredu, te je zbog toga vjerno održavao prijateljstvo sa njom. Takođe Turska je bila siguran prolaz za azerbajdžansku naftu prema zapadnom tržištu. Hejdar Alijev, jedan od najvećih sinova Azerbejdžana uspio je da uzdigne Azerbejdžan na najveći stepen poštovanja u političkom i ekonomskom svijetu. Njegov neumorni pregalački duh je ujedinio sve Azerbejdžance i vratio Azerbejdžan na ponosne puteve slave i uspjeha. U kulturi nema značajnog stvaraoca: književnika, pisca, prosvjetitelja, filozofa sa područja Azerbejdžana od najranjih vremena, da mu aktivnošću Hejdara Alijeva nije podignut spomenik, mauzolej, data su imena brojnim trgovima, ulicimama i institucijama najslavnjih ličnosti Azerbejdžana kroz istoriju.
ŽIVOT ISPUNJEN PATRIOTIZMOM PREMA AZERBEJDŽANU
Hejdar Alijev je iza sebe je ostavio Azerbejdžan sa jakom i stabilnom vladom i vlašću sa jakim ekonomskim i nacionalnim prosperitetom onako kako to rade veliki i ozbiljni političari koji odrede sudbinu svoga naroda na najljepši način. Alijeve godine vladanja Azerbejdžanom predstavljaju godine zlatnog preporoda i na pretka na svim poljima i u svim sferama od agrarne reforme do spoljne politike. Duboko svjestan prolaznosti svoga života on je poput drevnih i mitskih prometeja gledao put svoje zemlje više decenija unaprijed. Njegov Baku i Azerbejdžan i danas nakon sto godina od njegovog rođenja predstavljaju jedno od najznačajnjih mjesta između Evrope i Azijeđe se razvija i jača interkulturalni i međucivilizacijski dijalog. Azerbejdžan je oduvijek bio zemlja u kojoj su se preplitale različite kulture, civilizacije i religije. Azerbejdžan Alijevom vizijom nije postao samo geografski, već i kulturni centar između kontinenenata. Jedno od najvećih bogatstava koje je Alijev iza sebe ostavio je multikulturalizam različitih naroda koji danas žive na ovim prostorima u skladu, harmoniji i međureligijskom dijalogu i poštovanju. Hejdar Alijev je bio diplomata, harizmatični političar i erudita, koji je gradio mostove prijateljstva na visoko etičkim i etničkim principima. Danas kada povodom stogodišnjice rođenja velikog lidera sagledamo njegov život i djelo možemo zaključit: Da su istina, sloboda, pravda, dobrota, čovječnost i patriotizam bili Alijevi ideali koje je utkao u zlatne niti zastave svoje zemlje. Kada sagledamo Alijevu ličnost, onda svi drugi savremeni političari treba dobro da znaju da je njegov pogled na Azerbejdžan, Evropu i Aziju predstavlja jedan neponovljivi svijet, jedan jedinstveni intelektualni sklop, koji se nikada više neće ponoviti. Njegovo vrijeme nije stalo, niti prolazi. Onim što je Hejdar Alijev učinio za svoju zemlju koju je toliko volio je primjer kako se prkosno uspraviti pred smrću i ući u vječnost svoga slavnoga naroda i zastave. Hejdar Alijev je umro 12. decembra 2003. godine.
