Piše: Zećo Zlatko Tutić

Klasična priča o Rožajama uvijek počinje sa ,,Rožaje je smješteno na sjevero – istoku Crne Gore, u podnožju planine Hajle (2403 m/nm) u gornjem toku rijeke Ibar,,.

Dobro je da je tako, jer za ovu priču Hajla i Ibar imaju glavne uloge, u smislu da su oni i uzročno i posledično vezani za ono što namjeravam da u obliku hronike napišem. Plastika Rožajskog reljefa nam kaže da je Rožaje kao ,,spušteno ispod Hajle“.

Rožaje i Hajla su kao jedno tijelo sa krvotokom koji čine Ibar. (izvire na 1270m/nm sa prirodnim padom do sela Špiljani 730 m/nm) i teče 36 km do granice sa Srbijom, Županica (14 km), Lovnička rijeka (12 km), Grahovača (7 km),Crnja (8km), Ibarac (7,5 km) sa stotinu bezimenih potoka koji se gravitacijski slivaju u Ibar.

Ovo se piše prvenstveno zbog povezivanja prošlosti i sadašnjosti i njegovanju kulture sjećanja, jer su se naše rijeke promijenile nagore, nažalost.

Dakle, namijenjen je milenijalcima i zed generaciji koja o ovome ne zna ništa, takođe se piše zato što su rožajske rijeke odigrale veoma važnu ulogu u životu i odrastanju starijih generacija naših sugrađana.

Hroničari sakupljaju priče i ostavljaju ih u amanet sledećim generacijama.

Da bi se shvatila važnost ovog pisanja mora se razumjeti kontekst, način života i životne prilike u tim vremenima, odnosno, da bi se koliko – toliko shvatila vrijednost naših ,,bivših“ rijeka i virova ili kako bi se moderno reklo kupališta.

Tada se živjelo oskudno, skoro na granici siromaštva tako da je rijetko ko mogao da priušti odlazak na more.

Uvijek se iznerviram kad mi neko kaže da se prije ljepše živjelo. Srećnije svakako, a bolje nikako.

Da napomenem, postojala su dva tipa kupališta: virovi koje smo pravili pregrađivanjem rijeka ili potoka, svako selo ili mahala su imali takve virove

Pravilo za svaki vir je bilo da svi učestvuju u radu a kad bi došla ,,tuđica,, obavezno je bilo da se kupi ulaznica, odnosno, da se izvadi najmanje 20 kamena da ih se ugradi u zid vira, tek tada bi mogao da se kupa.

Druga vrsta kupališta su prirodni virovi koje je stvarala riječna erozija – bili su dublji i prostraniji pa samim tim i atraktivniji. Obije vrste su skoro pa obavezno imali ili prirodnu ili napravljenu skakaonicu i mjesto za paljenje vatre oko kojeg smo se sušili, jer je i ljeti voda bila pohladna.

Svaki vir je imao ,,pedagoga“ koji je, između ostalog, od neplivača pravio plivače.

Metoda je bila brutalno efikasna: dohvati te i baci u najdublji dio vode pa ti vidi šta ćes. Šta god ko mislio o tom pedagoškom pristupu bio je djelotvoran, svi smo tako naučili da plivamo.

Naše rijeke su se koristile i zimi, za klizanje (fujanje), sličuganje i vožnju na kajike koje su se pravile od konjske kosti.

Takodje su se koristile i za, kako se sada kaže, rafting, u našoj verziji to je vožnja šlaufima (unutrasnja guma od kamiona i veslo (malo savijen kapak od masla) kojim se upravljalo.

Išlo se obično od Dimiškina mosta pa koliko ko smije.

Nego da se ja vratim naslovu, našim virovima koji više ne postoje, odnosno rade samo dva: vir kod škole u Dacića i vir kod prvog mosta prema vrelu Ibra. Koliko sam mogao da istražim ovu, naizgled nevažnu temu, ostaje mi samo da ih nabrojim. Pa da krenem, od izvora prema ušću.

Ibar

Vir na petom mostu (skretanje ka Bandžovu), mogu mislit kako je tu hladna voda, tu su bile radničke barake, Kozare, vir u dugačku livadu, vir kod prvog mosta (mislim da je to jedini vir gdje se i danas kupaju), Nurovača, Salihov vir, vir kod Dimiškina mosta (zvali su ga Merilo imao je metalnu gredu koja je služila za mjerenje vodostaja Ibra), Suhopoljski vir, Kršić (mjesto gdje potok iz Seošnice ulivao u Ibar), Beširovska brana (glavni pedagog je bio Feša Nokić) koja je imala jaz (jažu), voda odvajena tom jažom je pokretala vodenicu Bešira Gusinjca koja se nalazila na mjestu gde je danas suhopoljska džamija, Treskinja brana je imala korab tj. drveno korito koje je bilo podignuto da bi voda imala pad kako bi velikom brzinom tekla i okretala lopatice transformatora koji je proizvodio struju koja bi pokretala testeru koja je rezale daske, vir kod kuće Hajra Zekića, vir u Agovskoj mahali, vir kod distribucije, vir kod krivog mosta (kod zelene pijace), Špirovo joše (ispod centralne džamije i askerskog groblja), vir ispod čaršijskog mosta, brana od kuće Refa Zejnelagića pa do kuće Božnjaka i od nje se, takođe, odvajala jaža koja je pokretala vodenicu Ganića (danas je tu kuća Sabra Pepića), Abazovac, Džomba – djevojački vir (kod Ganića kule), Lutovac (iza ETC-a ), vir svih virova Krmeštak (tu je glavni bio Ramiz Fetahović, bio jedan od malobrojnih momaka koji su naglavačke skakali sa magistrale,skakali su još Mervan Alomerović, Faruk Fetahović, Rešad Cuco Kardović, Seljko Zejnelagić i Merso Kalić. Posebna atrakcija je bio obrnuti salto koji je izvodio Batko Hadžialijagić, ne sa magistrale nego sa 15 – te tj. od lijeske koja je bila niža od magistrale oko dva metra. Nogački su skakali mnogi (prvi koji je skočio tako je bio Ruždija Fetahović).

Karakteristika Krmeštaka je visina oko10 metara i grbina stijene koju je trebalo preletjeti tj. ne vidiš gdje skačes. Zaista je za to trebalo imati hrabrosti.

Krmeštak je imao dosta pedagoga, posebno su se isticali Ramiz Fetahović i Hilmo Hadžić.

Danas je tu stovarište Vejsela Hota, mali Krmeštak, Kozjak (pored Zelenskog mosta), Alijin vir (iza Servisa), Asimovac (iza Kristala), Govedarica, Alimedanovac – survani vir (kod Vukovara), Hajrati, Bebcov vir (tu se Ramo Bektešević – Bebac povrijedio lifrajući balvane), Plandišta,Todorov vir Belocrkvanska vrela, Šahin vir, vir mala Šaha, Mostina zvali su ga i Sokolov vir (tu je poginuo neki čovjek koji se zvao Soko), Kadijin vir, vir Skok, vir Kolovrat (vir u Dračenovcu).

Sva sela koja su gravitirala prema Ibru su imali svoja mjesta za kupanje ali nisam uspio da saznam kako su se zvaliti virovi.

Crnja

Dacićki vir, Vir kod škole u Dacićima, Zekićki vir, bazen koji je napravio Mersad Ličina, Bandžovski vir,pedagozi su bili Firga Seno i Tošo, vir kod prvog mosta, Šemsovski vir (po Šemsu Kalaču),Šabovski vir, Husovski,Hamkovski vir(po Hamdiji Džudževiću), vir Vodopad, Peralica, Luboderski vir (zadnji pedagog je bio Džamonja Luboder) bio je ubjedljivo najbolji vir, Zelenski (pedagog je bio Sead Kuč) i vir Mala Crnja.

Lovnička rijeka

Ćosovski vir, Čaušice, G.Lovnica, D.Lovnica, Hurije (glavni pedagog je bio Smajo Husić), Agićki vir (glavni pedagozi su bili Besim Agić i Arif Zejnelagić), Zejnelagića vir (glavni pedagog je bio Mervan Alomerović), Kovački vir, Školski vir, Dešagin (po Dešagi Mulaliću) vir i Mulalića, Hikin vir.

Županica

Vir Kalački brod, vir Skarepača, vir Sajrača,vir Jelenčica, vir Bandžovača, vir Hadžijin brod u Leminu livadu, Braljski vir, vir Dedeića (kod vodenice).

Ibarac

Demićki vir (vir pod međom), vir Plandište, Šabovski vir (ispod Ibarčanskog mosta), Brđanski vir (na hamajliju).

Zakamenjska rijeka

Vir u Divljačine, Mujevski vir (Lazine), vir Vrtača, Kranjčevski vir.

Paučinska rijeka

Vir pod Jagnjećak, vir Krkuša, vir Kleče, vir u Mukovski potok i na Rujište.

Baščanska rijeka (Grahovača) je imala 22 vodenice i tri vira: vir kod Garovske vodenice, vir kod Doma i Šušterski vir.

Balotska rijeka je imala Ademov vir.

Seošnička rijeka je imala vir u mjestu koje se zove Vakuf. Sređanski potok (Brbutovac) je imao vir koji se zvao vir pod Vražji do, (glavni pedagozi su bili Vehbo i Avdo Kurpejović) i vir kod borove glave- Ramovića vir.

Za kraj sam ostavio dvije brane koje je napravila tadašnja lokalna vlast, sada već davne 1983. godine – jedna kod kuće Jaca Kurtagića i druga malo ispod mosta Sofico i danas se mogu vidjeti metalni stubovi na koje su se ređale grede koje su pravile kupalista sa dužinom od najmanje 50 metara.Bila su to prava gradska kupališta, znalo je tu biti na stotine kupača.

Toliko o virovima rožajskim, toliko o ljetnjem režimu rožajske omladine, toliko o čistoći tih voda, toliko o nama koji nećemo da promijenimo sebe.

Rezultat toga je da naše vode danas doživljavamo kao kanalizaciju.

Stid nas bilo sve zajedno.