Piše: Zećo Zlatko Tutić
Pisanje hronika je kao spajajanje sadašnjosti i prošlosti ili kao da gledaš sat koji mjeri vrijeme unazad.
Ovo je još jedna, u produženom trajanju, rožajska hronika koja se piše sa pristojne vremenske distance od preko 30 godina i odnosi se na period od sredine 1992. do kraja 1995. godine.
Istina da je period za hroniku relativno kratak ali vrijedi da ostane zapis o tom vremenu.
Bile su to godine koje su u kolektivnom sjećanju Rožajaca zapamćene po zlu, bolu i strahu. Da podsjetim, to su umiruće godine akronimske SFRJ, tačnije, radnja ove hronike se dešava u vrijeme agresije na
Bosnu i Hercegovinu.
Da bi shvatili zašto je ovo uopšte važno moramo da razumijemo kontekst i dešavanja u te četiri godine.
Kada su se dva etnonacionalizma dogovorila i kada su na hotelskoj salveti u Karađorđevu nacrtane nove granice, etnički inžinjering, odnosno rat, je mogao da počne. Posle Slovenije i Hrvatske rat se prelio i na Bosnu koja je, ispostaviće se, bila glavni plijen dva nacionalnizma iz Karađorđeva.
Planirano je da se BiH podijeli bratski, po pola. Rožajci kao i svi Bošnjaci u Sandžaku su to teško podnijeli zbog istorijskih i emocionalnih veza i zato što manje-više svi imaju rodbinu u Bosni.
Počeo sam da volim ovo pluskvamperfekt pisanje i znam da u mojim hronikama često pišem onu čuvenu „Rožajci su najbolji ljudi na svijetu“, da se razumijemo, to nije moja kreativna blokada, već je to istina. Sledeći redovi ove hronike će to i pokazati. Dakle, ova hronika počinje 28. januara 1993. godine.
Rožaje, akšamski sahat, minus 20 stepeni.
Nepregledna kolona autobusa i privatnih automobila (u režiji tadašnje crnogorske vlasti otvoren je koridor od Nikšica do Rožaja) je stigla je u Rožaje. Izlaze neki muškarci, žene i djeca oskudno obučeni i uplašeni. Autobusi su se vratili prazni. Ljudi su ostali. Siguran sam da ih je bilo više hiljada, tačnije 4. 773 (prema podacima iz Crvenog krsta).
Početni šok je kratko trajao, gradom se ko vjetrom nošena proširila vijest da su to izbjeglice iz Trebinja i istočne Hercegovine čiji egzodus je počeo dan ranije, kada je srušena džamija Osman-paše Resulbegovića što je bio jasan signal da moraju da napuste svoje Trebinje.
Enter džehenem.
Inače, prve izbjeglice su u Rožaje stigle 14. avgusta 1992. godine. Bili su iz Foče i bilo ih je oko 250.
Rožaje tada nije imalo izbjeglički kamp (napravljen je 1994. godine) ali Rožaje je opet pokazalo veliko srce, tada se probudilo ono rožajsko, na desetine ad hoc volontera je krenulo u akciju, odmah su se počele
otvarati kuće, džamije, hotel, motel, bolnica, fabrike, kancelarije, bukvalno svaki slobodan prostor koji se mogao ugrijati. Valjalo ih je skloniti sa tolikog minusa. Druga faza je bila nahraniti te ljude.
Sjećam se, kao mnogi drugi što se sjećaju, da tu i sledeće noći rožajske, majke, sestre, snahe, djevojke nisu spavale, pekli su se hljebovi i pite, spremala se hrana, nosili su se dušeci, ćebad, jastuci, posteljine.
Ova hronika nebi bila potpuna ako se ne pomenu pekare Bošnjak i Paštrik koje su u tim danima radile bez prestanka i bez ikakve naknade.
Takvo stanje je trajalo, desetak dana dok se nisu uključili Crveni krst, Merhamet i Islamska zajednica.
Takođe, treba pomenuti i rhm. Rafeta Hajdarpašića, tadašnjeg direktora HTP Turjak u čijem vlasništvu su bili Hotel Rožaje i Motel Turjak i sve zaposlene koji su bili prva linija prijema i smještaja izbeglica.
Kad smo već kod toga, još dva čovjeka su odigrala veliku ulogu u tim danima, tek izabrani predsjednik opštine Nusret Kalač i načelnik rožajske policije Šemso Dedejić. Prvi u organizacionom a drugi u bezbednosnom smislu.
Da ponovim, najveću ulogu su imali stotine domaćina Rožajaca koji su sa ulice vodili izbjeglice u svoje kuće gdje su ih smještali, nesebično dijeleći sa njima i prostor i hranu i ogrijev iako su i sami bili
osiromašeni zbog rata i sankcija.
Kako se situacija sa izbeglicama normalizovala u smislu smještaja i ishrane pojavio se novi „problem“ ,
pokidane veze izmedju članova porodica koji su ostali u Bosni. Telefonske linije su bile često u prekidu zbog ratnih dejstava, što je tešku situacija sa izbjeglicama činilo još težom.
Jedini način komuniciranja je bio radio veza, koja je velikim naporom radio- amatera stavljena u funkciju.
Istorija rožajskog radio amaterizma je počela sredinom 60-ih godina prošlog vijeka kada je grupa entuzijasta osnovala opštinski radio klub.
Osnivači su bili Isljam Kalač, Ćazim Ćako Lukač i Amir Huremović. Interesantnim mi se čini detalj da je Isljam Kalač 1952. tada vojnik , kao radio operater, bio na brodu Galeb, kada je Tito bio u prijateljskoj posjeti Indiji i Burmi.
Da ne bi bilo zabune, oprema tog radio kluba (Yu 6 Gaj – Gorica- Avala-Jadran) je bila vlasništvo opštine, a ne vojnog odsjeka kako je većina nas mislila.
Radio klub je bio smješten u zgradi opštine. Bilo je to mirnodopsko vrijeme, tako da za taj klub malo ko je znao da postoji.
Kada je oprema iseljena iz zgrade opštine klub je faktički prestao sa radom. Kako se politička situacija u „od Vardara pa do Triglava“ državi mijenjala tj. počela je brutalna razgradnja Jugoslavije
do tada zaboravljena radio stanica (kenwood TS 820 S), zbog rata i prekida telefonskog saobraćaja, je postala jedini način da se stupi u kontakt sa rodbinom i prijateljima koji su ostali u Bosni. Radio veza je
bila prva društvena mreža daleko prije pojave interneta.
Dakle,odjednom su se niotkud pojavili rhm. Rasim Rasko Dacić, Umer-Vrpi Murić i Žarko Radević koji su bili obučeni za posao radio operatera.
Bez namere da ih hvalim ali, oni su bili svojevrsni heroji tog vremena,radili su neumorno,trošeći svoje slobodno vrijeme u želji da izbeglicama pomognu i da ih spoje sa svojim porodicama, znali su
često ostatajati do zore.
Takođe, treba pomenuti Senada Muratovića iz Trpezi i Džemaila Pepića iz Rožaja koji su živjeli u Sarajevu i Zenici i bili su se sami angažovani za pronalaženje porodica čija je rodbina bila u Rožajama.
Danas su to zaboravljeni junaci tog vremena.
Rožajska radio stanica je jedina imala dozvolu za rad (otvoren je bio humanitarni kanal) tako da su dolazili i ljudi iz susjednih crnogorskih,srbijanskih i kosovskih gradova.
Mnogi od nas se sjećaju gužvi ispred prostorija gde je bila smještena radio stanica.
Izgled,garderoba i lica tih muškaraca i žena je bila kao da čitaš sliku, odnosno njihova facijalna ekspresija je pokazivala brigu, strah i nemoć.
Po riječima Umera Vrpija Murića bilo je tu teških trenutaka, naročito kada bi se saopštila smrt člana porodice. Radio stanica je u tom periodu ostvarila preko 200.000 kontakata. Murić dodaje da su radili bez ikakve novčane naknade.
Radio stanica je prvo bila smještena u lokalu pored restorana Kero, vlasnik lokala je bio Zeno
Škrijelj zatim u kući Ranđe Kalača (raskrsnica za Peć), nakon toga u podrumu Zavoda za zapošljavanje i na kraju u kući Ahmeta Kardovića.
Važno je napomenuti da nijedan od vlasnika ovih lokala nije naplaćivao kiriju, struja se otpisivala, telefon 71-182 je pozajmila Opština a dugove je otpisivao tadašnji direktor PTT Crne Gore Jusuf Juka Fetahović. Radio-amateri su za svoj rad dobili Zlatnu povelju Saveza radio-amatera Bosne i Hercegovine .
Trebinjci su u Rožaje ostajali, minimum, dvadesetak dana, dok se nisu počeli prebacivati autobusima većinom za Švedsku, Dansku, Nemačku i Tursku.
Neki su ostajali mjesecima, sklopljeno je desetak brakova, a neki su u Rožaje preselili i ostali zauvijek, o tome svedoči 21 mezar na groblju Top.
Mezare su napravili članovi njihovih familija sem jednog, mezar J. Sinanovića je napravio Rožajac Ruždo Sinanović, koji nije bio u srodstvu sa njim, jedino što su imali isto prezime, za hatar toga je i napravio mezar (blago njemu).
Rožajska humanost se, između ostalog, vidi u činjenici da su izbjeglice kopani pored Rožajaca, što opet govori da nisu željeli da ih diskriminišu formiranjem,posebnog „izbjegličkog groblja“.
Siguran sam, da je to podiglo Rožajsku humanost na još viši nivo.
Povod za pisanje ove hronike je kao uostalom i svake druge da se to vrijeme ne zaboravi.
Ova hronika je omaž Rožajcima svjedocima tih dešavanja koji su, nažalost, otišli u sjećanje kao i milenijalcima i mlađim Rožajcima koji o tim godinama ne znaju skoro ništa.
Ovaj tekst je nastao dugotrajnim istraživanjem i kopanjem po skoro uništenim arhivama i njegova je vrijednost u tome da ostane zapis koji će u budućnosti postati dokument i birilač od bolesti zvane
colectivitus dementio, odnosno kolektivni zaborav i zato ih pišem dugo i pažljivo kao da pišem testament.
Ideju za pisanje ove hronike mi je dao Nedžad, sin moje dobre i lijepe učiteljice rhm. Adlije Zejnelagić – Redžić, hvala mu na tome.
