Pred vama je još jedna rožajska hronika gdje pokušavam „dokumentovati“ muzičku scenu Rožaja za posljednjih stotinjak godina. Rožajska “muzička scena“ između dva rata je skoro pa nestala u prahu vremena ili postoji samo u krhotinama sjećanja starijih Rožajaca, koje opsesivno variram u pisanju rožajskih hronika.Tako da ta sjećanja koristim da bi i ova priča izašla na bejan.
A sjećanje k'o sjećanje, traje dok čovjek živi, poslije toga ono postaje sjećanje iz druge ruke, znači nebitno i na nivou anegdote, zato dok ovo pišem se osjećam kao da bacam prošlost, možda griješim?
Hroniku jednog vremena, jednog grada ne čine samo veliki dogadjaji i veliki ljudi već stvari, ljudi i pojave koje su nekako prošle ispod radara javnosti. Pisanje rožajskih hronika me motiviše, jer znam da narod bez sjećanja i kulture uopšte, nema budućnost, zato i pišem hronike koje su podsjetnik na neko prošlo vrijeme i prošle ljude koji su na izvjestan način obilježili to vrijeme. Najveći neprijatelj jednog naroda je banalizovanje prošlosti i zaborav.
Pristajanje na zaborav je u suštini davanje minusa toj emociji (čitaj-ne interesuje me) čime se pravi nepopravljiva greška prema budućim generacijama. Dakle, materijal za ovu temu postoji u fragmentima koje ću pokušati da sklopim u kakvu takvu cjelinu. Obećavam.
Zvanična nauka kaže da je fenomen muzike, poznat još od praistorije, zamišljam tadašnjeg neandertalca kako udara kamenom o kamen i kako ta radnja izaziva različite zvukove, zamišljam i dalje istog tog „čovjeka“ koji u toj kakofoniji pravi selekciju zvukova koji mu gode i onih koji i ne baš. Mislim da je to prva emocija koju je tadašnji homo sapiens osjetio. Nagađam, naravno.
Nauka tvrdi da današnji čovjek ima 2% gena od neandertalca, čini mi se da se tih 2% odnosi na muzikalnost i osjećaj za ritam koji svaki čovjek ima, manje više.
Da sumiram, muzika je univerzalan jezik koji razumije svako, što je opštepoznata stvar, takođe je opštepoznato da je muzički izraz rezultat tuge, bola, sreće, revolta, čeznje i patnje kroz koju su prošli svi narodi koji žive na trećem kamenu od sunca.
Uzmimo na primjer afričku obrednu negro spiritualis muziku, zatim robove berače pamuka negdje na jugu Amerike i nama bliskog sevdaha kome je pogonsko gorivo muka, jad, bijeda, gorčina, nepravda, čeznja, bol, ljubav…..
Sevdah je proizvod čaršije, mahale i avlije. U osnovi sevdaha je ljudski glas. Usuđujem se da ga definišem ,,pjevaš od tuge a plačeš od radosti“ ili da parafraziram onog dečaka iz Bosne koji kaže, “sevdah je ono kada babo pjeva i plače“.
Ovo je široka i stručna oblast kojom mogu da se bave etnomuzikolozi tako da se ne usuđujem više ni pola slova na ovaj sent napisati.
Rožaje je geografski locirano na istorijskoj tromeđi, gdje se prepliću različite religije, etničke strukture, običaji i kultura uopšte. Taj svojevrsni kulturološki melting pot se ponajbolje ogleda u muzičkom (instrumenti koji se koriste, vrste igara, kola koja se igraju i načina pjevanja) specifukumu stanovnika Rožaja.
Prostor Rožaja je izložen (ne mislim ništa negativno) turskom, šumadijskom, albanskom i bosanskom muzičkom uticaju. Ovaj posljednji, se ogleda u autohtonom sandžačkom sevdahu koji predstavlja nematerijalno kulturno bogatstvo bošnjačkog naroda u Crnoj Gori.
U ovoj hronici izgleda kao da spajam prošlost i sadašnjost. Dakle, pričam, objašnjavam i pišem o rožajskoj muzici koja je usko vezana za kulturnu antropologiju, oblast koju želim da izbjegnem iz razloga sopstvene podkapacitiranosti za ovu temu, ali ću se usuditi da makar hronološki predstavim predistoriju muzičke scene Rožaja.
Predistoriju u smislu da je moja namjera da u ovom dijelu prezentujem rezultate sjećanja drugih a da u drugom dijelu ove hronike pišem o rožajskoj rok muzici koje se odlično sjećam i koja nas je oblikovala i definisala u vrijednosnom, estetskom i muzičkom smislu.
Tursko osvajanje Balkana pored vojnog imalo je i kulturološki značaj, naime Turci su ,,donijeli svoje” instrumente: gusle, kaval, zurla goč, gajde. Albanci ,,participiraju” sa ćiftelijom. Na početku da pojasnim, instrumenti koji se koriste za sevdah su saz, tambura, violina, harmonika. Da bi se ovaj fenomen objasnio potreban je dodatni kontekst u koji se neću upuštati.
Istražujući ovu temu, koristeći logiku i kakve takve činjenice došao sam do saznanja da je prvu harmoniku (muzìku) u Rožaje donio Avdija Sobo 1878. godine koji je bježeći od Hadžilojine bune stigao u Rožaje. Harmoniku je svirao i Avdijin sin Hamo. Danas je to ugledna porodica Bošnjak koja se više od sto godina bavi pekarskim zanatom.
Hamo je, kažu, svirao i pjevao ,,svoje” sevdalinke koje su ga podsjećale na rodnu Bosnu i Glamoč.
Danas je skoro nemoguće vremenski uklopiti rožajske muzičare, prosto toga se više niko ne sjeća. Realno to i nije toliko važno, važnijim mi se čini kada i gdje su ti muzičari ,,nastupali”, odnosno koji sebeti su bili nezamislivi bez muzike. Kada je riječ o sebetima, to se prvenstveno odnosi na radosne dogadjaje kao što su ženidba i sunet kod muslimana a kod pravoslavaca ženidba i slava koji su bili praćeni muzikom lokalnih muzičara koji za današnje standarde nisu bili ,,školovani muzičari” većinom su to bili samouki majstori koji su odrađivali posao.
Muzika je bila sveprisutna obično ljeti, kad se završe poljski radovi,zimi su guslari bili aktuelni, naročito Murataga Kurtagić, Aširbeg Ćorović, Šućo Nurković, Zeka Kalač, Sait Ličina, Draško Magdelinić, Bajram Redžepović, Milonja Magdelinić i mnogi drugi.Svaka mahala je imala svoje mjesto gdje su se održavali teferidži na kojima se igralo i pjevalo i a kapelo i uz muziku .
Gornja (klimentska) mahala je za teferidž imala svoje mjesto kod Omeragine česme koja se i danas nalazi na Hurijama. Doduše izbetonirana i neprepoznatljiva. Tu česmu prati legenda,naime taj Omer je bio čobanin kod nekog age,bio je jako pobožan,napravio je tu česmu da bi mogao da uzima abdest. Vremenom je to postalo mjesto za teferidža.
Legenda dalje kaže, da svako ko bi se napio vode sa česme ,,morao je” da zaveže makar jedan konac sa svoje odjeće. Pričalo se, džaiz je to. Donja (kučanska) mahala je teferidže održavala na Zelenima, danas su tu Dekor i Servis, mjesto se zvalo Ledine.
Kurtagića mahala je svoje teferidže održavala na Carinama.
Vjerujem da je isti običaj postojao i na selima ali nisam uspio da to utvrdim. Na teferidžima se pjevalo i igralo naročito birhoro, ićihoro, alaturka i naravno šota, žene su pjevale i okretale tepsiju . . Ženidbe su bile praćene muzikom koja je bila na čelu svatova kad se ide za nevjestu kao i kad se vraćaju sa nevestom, doduše prvo su išli komordžije pa tek onda muzika i na kraju svatovi. Svadbe i džumbusi su se održavali u kućama koje su se za to posebno spremale.
Da se vratim muzičarima, kako sam već rekao, sve su to bili sam svoj majstor muzičari, bilo ih je u svim mahalama i selima.U ovom ću dijelu nabrojati sve muzičare koji su tada ordinirali na rožajskoj teritoriji, ako nekog izostavim, nije namjerno. Dakle: Adem Iković, Šefko Iković, Ahmet Mujković, Abaz Iković, Amir Kuč, Ivan Radenović, Meta Ledinić, Šemso Kalač, Lato Hot, Ahmet Nikč, Rahman Ljaič-Šoćko, Šemso Kujević, Ibiš Kujević, Balija Kurpejović, Braho Ledinić, Hadžija Fejzić, Rocan Husić, Mirsad Tarhaniš, Esad Pepić-Profo, Esko Kalač-Mali, Džemal Sinanović, Jovan Radenović, Halit Nurković, Emin Nurković, Ziko Kujević, Ramiz Murić, Velimir Radenović, Šemso Fejzić, Idriz Husić, Hamdija Džudžević, Muharem Mećikukić, Selim Fejzić, Isljam Ramović, Nezir Murić, Mustafa Ramović, Husein Kujević, Hamdo Gusinjac, Ćamil Kujević, Đole Radenović, Feriz Ramović, Beno Husović, Vule Aleksić, Hasan Mujković, Rešad Škrijelj, Marko Radenović, Smajo Piljević, Rečko Hadžimuhović, Meta-Cico Crnovršanin, Čedo Aleksić, Bakica Mećikukić, Šemso Mujević, Abaz Mujević, Ramadan Komanović, Haćim Đozović………
Većina muzičara je sviralo harmoniku, zatim goč ili tarabuku, pa zurlu i kaval i na kraju gajde.
Imućnije porodice su za svadbe ili sunete dovodili, tada regionalne zvijezde, čerkeze iz Novog Pazara,naročito su bili popularni Rifat Hrz i Aziz Hrz.
Bio je ovo prvi dio rožajske muzičke hronike, drugi dio vam dodjem, nadam se uskoro.
___
Zećo Zlatko Tutić
